شارستانيه‌تن دهه‌ڤركيێ دايه‌، يان تێگه‌هشتنن هه‌ڤركيێ دكه‌ن…!!٠

هه‌ڤركى بنه‌مايك و هێڤێنێ ژيان و پێشكه‌ڤتنێيه‌، ژيان دئێكه‌مين هه‌بوونا خوه‌ دا، كه‌ڤتيه‌ ناڤا هه‌ڤركى و بزاڤێن خوه‌، ل ده‌ما ئه‌م دبيژين ژيان، ئه‌م به‌حسا هه‌مى بونه‌وه‌ران دكه‌ين، چ ئه‌و بونه‌وه‌ره‌ زينده‌ گياندار بن، يان ژى زينده‌ روه‌ك بن، لێ ئه‌م مروڤين و مروڤ پيروزترين و بهادار ترينێ بونايه‌ ل سه‌ر رويێ ئه‌ردى و دناڤا گه‌ردونێ دا، بتايبه‌تى ئه‌گه‌ر مروڤ ژ قوناغا به‌شه‌ريه‌تێ ده‌ربازى ناڤا قوناغا مروڤاتيێ بو! واته‌ مروڤ بو خودان سه‌نگ و بها و ده‌وله‌تمه‌ندايا ژيريێ بته‌مامى بده‌ست خوه‌ڤه‌ ئينا! بابه‌تێ مه‌ ل ڤێره‌ سوحبه‌ت نينه‌ ل سه‌ر ژيان و بونێ بره‌نگێ خوه‌يێ گشتى، به‌لكى ئه‌م دێ بابه‌تێ خوه‌ په‌يوه‌نديدار كه‌ين ب مروڤى و ژيان و سه‌رده‌رى كرنا مروڤاتيێ ڤه‌…بكورتى دوو بيروكه‌يێن بونا مرڤى هه‌نه‌، بيروكه‌يا هزرا دينى و بيروكه‌يا بونا زانستى، ئه‌گه‌ر ئه‌م كوما ديانه‌ت و هزرێن ئاينى، چ وه‌ك دێروك و نه‌ژاد يان وه‌كى شارستانيه‌ت و ئافراندن به‌رخوه‌دانێ تێدا بكه‌ين، نه‌خاسم دينێن ئه‌سمانى، وه‌سان ڤه‌دگرێن، ئاده‌م بابێ به‌شه‌ريه‌تێيه‌ و حه‌وا ده‌يكا وايه‌، ئاده‌م ژ هه‌ريێ دروست بويه‌ و حه‌وا ژ پراسيا وى يا چه‌پێ دروست بويه‌، كوما ديانه‌تان ژى، ل ده‌مێ به‌حسا قوناغێن ژيانا مروڤاتێێ دكه‌ين، هه‌بونا مروڤى چارچوڤه‌ دكه‌ن لناڤبه‌ينا(12 بو 24)هزار سالان، واته‌ خودايى ئاده‌م ژ هه‌ريێ دروست كريه‌ و روحا خوه‌ دايێ دا بژيتن و حه‌واژى، كودبيتن ده‌يكا مروڤاتيێ ژ ئاده‌مى هاتيه‌ دروست كرن…لێ قصه‌تا حه‌واو و ئاده‌مى ل گوره‌ى تێزا زانستى چ راستى بونينه‌، ئه‌و يان كو زانست بئاوايه‌كێ دى به‌حسا ژيانێ و ئافراندنا مروڤى دكه‌تن، نه‌خاسم زانايێ ناڤدار (دارويين) ل گوره‌ى تيوراخوه‌ بره‌نگه‌كێ دى بونا مروڤاتيێ سه‌لمانديه‌، واته‌ مروڤ بونه‌وه‌ره‌كێ زانستيه‌ و سه‌رچاوه‌يێ هزر و بيران دناڤا بيردانكا مێشكێ خوه‌دا، هزر و بير  ئافراندنان دكه‌ن، واته‌ مێشك زاكێ هزر و بيرايه‌، هزروبير بنه‌مايكێ داهێنان و ئافراندنانه‌…بهه‌رحال ئه‌م ناهێينه‌ سه‌ر به‌حسا دورست بونا مروڤى و په‌يدا بونا ژيانێ، ئه‌ڤه‌ بابه‌ته‌كێ كوير و دويره‌ و خاندن و شروڤه‌كاريێن مه‌زن پێ دڤێن…لێ ئه‌م دڤى بابه‌تى دا، دێ هنده‌كێ به‌حسا شارستانيه‌ت و ديانه‌تێ كه‌ين، وه‌كى مروڤ و وه‌كى زاكێ مروڤايه‌تى،(بێى كو قوناغێن بونێ، يان پێشكه‌ڤتن و گه‌شه‌كرنا مروڤى بده‌ين ديار كرن، يان ژى شروڤه‌كێ بو بكه‌ين)، هيڤيدارين يێن دزانن بابه‌تى زه‌نگين بكه‌ن و قه‌لس نه‌بن، ل سه‌ر دانه‌ خويانيا هزر و بير و راستيا، دوروستاهيا ئه‌ڤێ چه‌ندێ.٠

١- ديانه‌ت ل پێشيا شارستانيه‌تێ دهێتن:- ٠

بويه‌ لپيشيێ ئه‌م دێ به‌حسا ديانه‌تێ كه‌ين و هنده‌ك تێگه‌هشتنا خوه‌ ل سه‌ر ده‌ينه‌ ديار كرن، پشتى مروڤ ژ قوناغا به‌شه‌ريه‌تێ ده‌ربازى مروڤبونا خوه‌ دبيتن، هينگێ مروڤ دكاريتن ساخله‌م بژيتن، چونكى ساخله‌م هزر دكه‌تن و ئازاد كار دكه‌تن، ل گوره‌ى ياسا و پره‌نسپ و عورف و عاداتێن جڤاكێ خوه‌ سه‌رده‌ريێ دكه‌تن، نه‌مافێ خه‌لكى دخوتن و نه‌ژى ده‌ستى ژماف و ئازاديێن خوه‌ به‌رده‌تن و هه‌مى سه‌رده‌رى كرن و كارێن وى ژى بباشى پيشڤه‌ دچن… لێ بونا مه‌ وه‌كى به‌شه‌ريه‌ت چ بونه‌كا زانستى بيتن يان ژى بونه‌كا دينى و هزرى بيتن، يا گرنگ ئه‌وه‌، مروڤايه‌تى وه‌كى بوون هه‌بويه‌ و مروڤ وه‌كى گينداره‌كێ هزرمه‌ند و قسه‌زان هه‌بونا وى هاتيه‌ زانێ دناڤا كه‌ونى و ل سه‌ر رويێ ئه‌ردى، بونا به‌رده‌واميا ژيانێ و لناڤا بڤاتى و ترس و سه‌هما كه‌ون و دونيايێ دا، مروڤ بويه‌ عه‌بدالێ ژيان و خو پاراستنا خوه‌، رويدان و دياردێن سروشتى قه‌ومينه‌، ترس و سه‌هم دروست كرينه‌، روناهى و تارياتى دروست كريه‌، لبه‌ر گه‌رم و سه‌رمايێ، لبه‌ر لێمشت و ئاتافان، لبه‌ر بوركان و ئه‌ردهه‌ژيان و ئاگرو هه‌لما سروشتى، روژهه‌لاتن و ئاڤابونێ، به‌فروبارنێ، مه‌ترسيا دورنده‌ و هه‌بونێن كوت و پر…بو پارستنا خوه‌ ژ برس و تێهنێ، ژ گه‌رم و سه‌رمايێ، ژرويدانێن وان ته‌هليكه‌يێن هه‌يى، ڤه‌رێژا هزرو بريران، ئافراندنێن ژيرى په‌يدا بوينه‌، ئه‌ڤ هزرو بيره‌ بوينه‌ به‌رنامه‌، بوينه‌ رێكێن ژيانێ، بوينه‌ بنه‌كوكێن خوپاستن و خو ژيان كرنێ… دگه‌ل خوه‌ ، دگه‌ل ده‌وروبه‌ران، دگه‌ل يێن دى و دگه‌ل يێن نوى په‌يدا دبن، ئه‌ڤجار مروڤ چ بونه‌كا زانستى بيتن يان ژى ئافرێنه‌رێ هزر و داهێنا نا دينى بيتن…ئه‌م لوێ ناگه‌رهين، به‌لكى ئه‌م ل وێ دگه‌رهين مروڤ وه‌كى بونه‌وه‌ره‌ك خه‌وه‌زايى هه‌يه‌ و دێ هه‌بيتن و دێ به‌رداوام ژى بيتن د ژيان و پێكڤه‌ژيان و خو گونجاندنێ دا، ل ڤێره‌ تشتێ ئه‌م پشت راستين، مروڤ هه‌يه‌ و مروڤ خودان هزروبير و خودان داهێنان و ئافراندنه‌، ژ بلى وێ كانى ئه‌ڤ هزرو بيره‌ داهێنه‌ر و به‌رهه‌مدارن يان ژى وێرانكار و خراب و نه‌ساخله‌من، گرنگ ئه‌وه‌ ل بونا مروڤاتيێ، مروڤ خودان هزر و بير بويه‌، واته‌ مروڤ بونه‌وه‌ره‌كێ  ب هزر و بير و خودان ئه‌قل و وژدانه‌، هزرو بيرێن مروڤى هه‌لگر و ئافرێنه‌رێن دين و مه‌زهه‌ب و هه‌مى سه‌رچاوه‌يه‌كێ ئافرێنه‌رێ ته‌ڤن و ژانێن ژيانێ و پێكڤه‌ژيانێ و بويه‌رێن دى بوينه‌، ئه‌ڤجار چ ئه‌ڤ هزروبيره‌ ديانه‌ت و مه‌زهه‌بێن جورا و جور بن يان ژى حزب و كومه‌ل و رێكخرا و تورێن جڤاكى و كومه‌لاتى بين…گرنگ ئه‌وه‌ مروڤ ئافرێنه‌ر و هه‌لگرێ ڤى ته‌ڤنيه‌ و هه‌رديسانێ مروڤ داهێنه‌ره‌كێ شاره‌زا و فليڤانه‌، تێگه‌هشتن و پێگه‌هشتنێ دهونيتن و به‌لاڤ دكه‌تن…كه‌واته‌ مروڤ وه‌كى بونه‌وه‌ره‌كێ خوه‌دائى دژيتن و هزر دكه‌تن و هزرێن خوه‌ دهونيتن و دكه‌تن به‌رنامه‌ و كرياران ژێ دئافرينيتن، خوه‌دايێ سروشتى، خوه‌دايێ مروڤانه‌، ژخوه‌دانا مروڤى كار و ئافراندن دروست دبن، كه‌واته‌ مروڤ خودانێ تێگه‌هشتن و روشمبيركرن و بزانست بونێيه‌، ل ڤێره‌ بومه‌ ديار دبيتن، مروڤ وه‌كى بونه‌وه‌ره‌كێ ديندارى    ( هه‌لگرێ دين، مه‌زهه‌ب، وژدان و ئافرێنه‌رێ ئه‌گه‌رێن ژيانێ…)، هه‌لگرێ تێگه‌هشتنێيه‌( هه‌لگرێ روشمبيريێيه‌)، كه‌واته‌ دين سه‌رچاوه‌يێ تێگه‌هشتنێيه‌، تێگه‌هشتن بنياتێ ئالاڤ و داهێنانێن ژيانێيه‌ و تێگه‌هشتن دبيتن بنياتێ ئاڤه‌دان كرنا شارستانيه‌ت و ئيداره‌دانێ بهه‌مى ئاوا و خوه‌ زايێ خوه‌يه‌.٠

كه‌واته‌ خوه‌دا دسروشتێ هه‌بونا خوه‌دا، ئافراندن و بون كرينه‌ و مروڤ ئێكه‌ ژ وان ئافراندن و بونه‌وه‌ران، مروڤ ژى كو هه‌لگه‌رێ هزروبيرايه‌، دخوه‌زايێ خوه‌دا تێگه‌هشتن( روشمبيرى) ئافرانديه‌ و دخوه‌دا به‌رهه‌م ئينايه‌، جا چى ژ ڤه‌رێژا خوه‌زايێ خوه‌ بيتن يان ژى ژ به‌رئه‌نجامێ رويدان و بويه‌رێن سروشتى و نه‌سروشتى بيتن…ل ڤێره‌ ئه‌م دكارين بێژين ديانه‌ت(هزر و بير) سه‌روكانيا هه‌ڤركى و پێكدانانه‌، هندى تێگه‌هشتن پێترێ بيتن ئافراندنێن هزرى دێ پێترێ بيتن و ل به‌ر ئه‌نجامى روشمبيرى، روشنفكرى دێ مشه‌تر و پێترێ بيتن، واته‌ هه‌بونا گه‌له‌ك ديانه‌تان، گه‌له‌ك مه‌زهه‌بان، گه‌له‌ك تور و كومه‌ل و رێكخراوێن جڤاكى، سياسى، زانستى…. تاكو چه‌ندايه‌تا نه‌ته‌وه‌ و عێلات و پێكهاته‌يێ نه‌ژاديێ جودا جودا…تێگه‌هشتنێ زێده‌ و باشترێ دكه‌ن، بويه‌ ديانه‌ت ومه‌زهه‌ب و ئه‌گه‌رێن دى يێن هوسانێ، بلا هه‌بن و بلا به‌رده‌وام زێده‌ببن، دا تێگه‌هشتن زێده‌ببيتن، ئافراندن وداهێنان دزێده‌بونێ دابن…لێ هه‌رئێك ژ ڤان ئه‌گه‌رێن دين و هزران، بلا ل سنورێ خوه‌يێ دينى و هزرى بوژدان بن، بلێ بوردن و بته‌ڤراژيان، ژيانێ بكه‌ن، ئێك دوو بگرن و ئێك دوو ته‌مام بكه‌ن، دخوه‌دا بلا ساخله‌م بن و بساخله‌مى تێگه‌هشتنێ به‌لاڤ كه‌ن، بياڤێن كار و خه‌باتان مه‌ند و مشه‌بكه‌ن، تاكو ژيان مه‌ند و بعافيه‌تبوون برێڤه‌بچيتن و ده‌رباز ببيتن، هه‌ڤركى ژى بلا بئاوايێن ساخله‌م به‌رده‌وام بن، لێ ئه‌و هه‌ڤركى بلا هه‌بن، يێن ئێك دوو ته‌مام دكه‌ن، ئێك دوو پێشدا دبه‌ن، ئاڤاهى و ئاوايێن ژيانێ زه‌حف و زێده‌ دكه‌ن، ب لێبورين، بحه‌ز ژێ كرن…بهه‌ڤرايى كار و خه‌باتێن خوه‌ بكه‌ن، ژيانا خوه‌ و پێشكه‌ڤتنا ژيانا خوه‌ يا ئولى، يا دونيايێ، ببرايه‌تى، بمه‌رحه‌مه‌ت، بحه‌زژێك كرن دروست و ته‌مام بكه‌ن.٠

مروڤ چاوان بونه‌ره‌كێ خودائيه‌، هه‌ر بوێ راده‌يى ديانه‌ت ژى وه‌كى هزر و بير و پێرابون داهێنانه‌ك و ئافراندنه‌كا خوه‌دائيه‌، بويه‌ هه‌مى په‌يامبه‌ر، هه‌مى هنارتى، هه‌مى ماموستايێن دينى و هه‌لگرێن هزروبيران، دكه‌ڤن بال خوه‌دێ…سه‌ره‌چويى و ئه‌ركێن وانان، كريار و پێرابونێن وانان، ژ سه‌رچوويى و ئه‌رك و فرمانێن خوه‌داوه‌ندينه‌ و مروڤ بكه‌رێ بجهكرنا وايه‌، وه‌كى مروڤ و وه‌كى ئه‌ركه‌كێ مروڤايه‌تى هه‌مبه‌رى خوه‌دايى، بجهكرن و بنه‌جهكرنا وان ديسان فرمانه‌كا خودائيه‌ و بتنێ خودا لێپرسينێ ل سه‌ر دكه‌تن، بويه‌ نابيتن مروڤ بزور، بشه‌ر، بخوه‌ سه‌پاندن دينێ خوه‌ و هزرێن خوه‌ به‌لاڤ و پياده‌ بكه‌تن…چونكى سزا و پاداشتێ ڤان ئه‌رك و فه‌رمانان ل ده‌ڤ خودايه‌ و نه‌ ل ده‌ڤ مروڤايه‌، بويه‌ هه‌ر مروڤه‌ك ژ خوه‌ به‌رپرسياره‌، تاكو په‌يامبه‌ر و هنارتيێن خوه‌دايى ژى، هاتينه‌ سپاردن بو به‌لاڤ كرنا نامه‌يا خوه‌دايێ خوه‌، لێ خوه‌داێ ژێ نه‌خاستيه‌ بزور و زوردارى خه‌لكى فێربكه‌تن و بينيتن سه‌ر تايێ(دينێ)خوه‌، خوداى ديانه‌ت دايه‌، ناماخوه‌ هنارتيه‌ بو به‌شه‌ريه‌تێ، بو مروڤاتيێ، ژێ خاستيه‌ وێ نامێ بگه‌هينن، بجهبكه‌ن…لێ سزا و پاداشت ل ده‌ڤ خوه‌ هێلاينه‌، هه‌رموڤه‌كى روژه‌ك بون بو دانايه‌، روژ ژى وه‌غه‌ر بودانه‌، روژه‌ك ژى بو ميزان و بو سزا و پاداشتان دانيه‌، بويه‌ چاوان خودايى هه‌مى ره‌نگ و بونێن مروڤان داينه‌ و ئافراندينه‌، وه‌سان ديانه‌ت و مه‌زه‌هه‌ب و هزر و بير ژى داينه‌ مروڤان…له‌ومانێ دئاليێ دين و مه‌زهه‌ب و كار و كريارێن خوه‌دايى، يێن كوخودێ فه‌رز كرين…خودێ دێ لێپرسينێ ل سه‌ر كه‌تن و ل گوره‌ى بجهكرنا وان سزا و پاداشتان ده‌تن عه‌بدێ خوه‌، واته‌ مروڤ  نه‌يێ به‌رپرسياره‌ ژ سزادان و پاداشدانێ…چونكى مروڤى ئه‌و شيان نينن ل باتى خوه‌دايێ خوه‌ سزا و پاداشتان بده‌تن..چونكى نه‌روژا حه‌شرێ دده‌ستێ مروڤى دايه‌، نه‌ميزان دده‌ستێ مروڤى دايه‌، نه‌ژى ده‌رگه‌هێ به‌هشت و جه‌هنه‌مان دده‌ستێ مروڤى دايه‌، نه‌ژى مروڤ پاسه‌وانيێ ل به‌هشت و جه‌هنه‌مێ دكه‌تن…مه‌ گوت ديانه‌ت وه‌كى بويه‌ره‌كا زانستى ڤه‌رێژا هزروبيرايه‌، لێ وه‌كى ڤه‌گێرانێن ديانه‌تان، دين دينێ خوه‌دايه‌ و خودايى ديانه‌ت برێكا په‌يامبه‌رو هنارتيێن خوه‌ هنارتيه‌، نه‌خاسم وه‌كى دينێن ئه‌سمانى(ئيسلام، مه‌سيحيه‌ت، جوهيه‌ت…هنده‌ك ديانه‌تێن تاك په‌رستى، وه‌كى زه‌ره‌ده‌شتيه‌ت، صائيبه‌، ئێزادايه‌تى، بابى…)، بو مه‌ ڤه‌دگرێن، خوه‌دايێ كه‌ون و ئه‌ردى، چاوان ئه‌ڤ كه‌ون و ئه‌رده‌ بگه‌له‌ك جور و گه‌له‌ك ره‌نگان ئافرانديه‌، هه‌ر بوى ئاوايى بون و زاينده‌ژى بگه‌له‌ك ره‌نگ و جوران داينه‌ و ئافراندن بو كرينه‌، ئه‌ڤه‌ ژى سونه‌تا ژيانێ و زه‌روره‌تا بهه‌ڤرا ژيانێيه‌، مروڤاتى دهه‌بونا خوه‌دا، گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌ و قه‌وم و ئول و نڤش و ئه‌ته‌نێن ژێك جودا و نه‌وه‌ك ئێك دايه‌نه‌، ئه‌ڤه‌ ژى خوه‌زايه‌كه‌ بونا په‌ره‌پێدان و پێشدا چونا مروڤايه‌تى و به‌رفرهه‌كرنا ئالى و ئاله‌تێن ژيانێ، بونا فه‌راهه‌م كرنا بياڤێن جودا و به‌رفرهه‌كرنا بياڤێ هزروبيران، بونا داهێنان و نه‌خشه‌ر رێگاو ئاليێن ژيانێ و پێكڤه‌ژيانێ زێده‌ و به‌رفرهه‌ ببن، ژيان بئاليسه‌نگى لناڤا پێكهاته‌يان مه‌ند ببيتن و خوش گوزه‌رانى، په‌ره‌پێدانا بياڤێن پێشداچونا مروڤاتيێ مشه‌ ببن.٠

كه‌واته‌ چه‌ندايه‌تيا دين و مه‌زهه‌بان، چه‌ندايه‌تيا نه‌ته‌وه‌ و نڤشان، چه‌ندايه‌تيا هزروبيران، چاوان زه‌روره‌ته‌كا مروڤاتيه‌، هه‌ربوى ئاوايى زه‌ره‌ره‌ته‌كا زانستيه‌…ئه‌ڤ چه‌ندايه‌تيه‌ روشمبيريێ زێده‌دكه‌ن، زهنيه‌تێ زێده‌دكه‌ن، تێكه‌هشتنێ مشه‌ دكه‌ن، ل به‌ر ئه‌نجامى تێكه‌ليا هزرى و روشنفكرى و بياڤێن تێگه‌هشتنێ زێده‌ دبن و دناڤا خوه‌دا دكه‌ڤن ناڤا هه‌ڤركيێ، دكه‌ڤن ناڤا ناكوكيێ، دكه‌ڤن ناڤا جره‌بران…هوسان صه‌دا و صه‌ودايێ تێگه‌هشتنێ زێده‌ دبيتن، زانست زێده‌ دبيتن، زانين و هونين پێش دكه‌ڤن و هوسان په‌ره‌پێدانا مروڤاتيێ زێده‌ دبيتن و كوم بونا ڤێ تێگه‌هشتنێ، دگه‌هيتن ئێك، ئێك دو دگريتن، ئێك دوو ته‌مام دكه‌تن…هوسانێ لێكدان و پێكدادانا روشمبيرى و تێگه‌هشتنا مروڤاتيێ بياڤ و ئاڤاهيێ شارستانيه‌ت پێكڤه‌ و بهه‌ڤرا ئێك دوو ته‌مام دكه‌ن و هوسان شارستانيه‌ت دهێتن ئاڤه‌دانى كرن.٠

٠شارستانيه‌ت ڤه‌رێژا كه‌دا مروڤايه‌، يان به‌رهه‌مێ پێكدادانا تێگه‌هشتنێيه‌

دئافراندن و بونا گه‌ردونێ، بونا ئه‌ردێ ئه‌م ل سه‌ر دژين، مادێ ژيانێ (ئاخ، ئاڤ،ئاگر، هه‌وا)كودبن بنه‌مايكێ هه‌مى ماده‌ و پێكهاته‌يێ ژيانێ هاته‌ ئافراندن دناڤا سروشتێ خوه‌دا ول گوره‌ى هه‌بوناخوه‌ دا، پشتى مروڤى وه‌كى به‌شه‌ريه‌ت بونا خوه‌ ئينايه‌ هه‌بونێ، ژ بلى پێكهاته‌يێ جه‌سته‌يى، هزر و هێز دسنوربه‌نديه‌كا بێ سنوردا ل ده‌ڤ مروڤى هاتنه‌ ئافراندان و بونا هزر و بيرا هاته‌ هه‌بونێ، مروڤ وه‌كى هه‌ر به‌شه‌ره‌كێ، ئه‌گه‌ر دهه‌بون و پێكهاتنا خوه‌دا، ئه‌ندام و پێكهاته‌يێن جه‌سته‌يێ وى سنورێن خوه‌ هه‌بن، لێ دوو بونێن مروڤى(هێز و هزر) دبێ سنورن و سنورێ وان ناهێتن بدوماهيك ئيناندن، لێ ئه‌ڤ دوو بونێن هه‌نێ ل گوره‌ى زروف و رويدان و بكارئيناندنا ئه‌قلمه‌نديا مروڤى دا، دبنه‌ سه‌ر چاوه‌يێن ئافراندن و داهێنانێن مه‌زن و بێ ناڤبر پێشكه‌ڤتى و سه‌ركه‌ڤتى دهه‌بونا مروڤى دا، لێ ئه‌و ژى يا راسته‌ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ دوو هه‌بونه‌(هێز و هزر) بره‌نگه‌كێ نه‌نورمال و خراب هاتنه‌ بكار ئيناندن، بێ شكه‌ دێ بيتن سه‌روكانيا نه‌هامه‌تى و خراب و خه‌له‌تيێن مه‌زن و زه‌بلاح، نه‌دويره‌ ژى ببيتن ئه‌گه‌رێ سه‌رهلدان و په‌يدا بونا وێرانكاريێن مه‌زن، مروڤى ئه‌گه‌ر ئه‌قلداريا بێ ئه‌قليێ بكارئيناند و بو خوه‌ كره‌ كه‌د، بێ شكه‌ لوى ده‌مى مروڤ مه‌سترين و وێرانكارترينێ بونه‌رێ دورنده‌، دبيتن ل سه‌ر گويا زه‌مين، لێ وى ده‌مى مروڤ ژناڤ و ناڤه‌روكا خوه‌يا مروڤاتى ده‌ردچيتن و لادده‌تن و وه‌كى مروڤ ناهێتن قه‌بيل كرن، به‌لكى هه‌مى بونێن مروڤاتيێ ژ ده‌ست دده‌تن و دبيتن دورنده‌يه‌كێ نه‌مروڤ و وێرانكه‌ر، بويه‌ دهه‌بونێ دا مروڤايه‌تى مه‌به‌سته‌، مروڤاتيه‌ دبيتن بنياتێ پێشكه‌ڤتن و سه‌ركه‌ڤتن و په‌يدا كرنا باغێن ئاڤه‌دنيێ…واته‌ مروڤاتى يانى ئاڤه‌دانى، پێشكه‌ڤتن، كه‌واته‌ مروڤ بنگه‌هێ پێشكه‌ڤتێيه‌ و هه‌ر ديسان مروڤه‌ چرا و فند و روناهيا ژيانێ…!!٠

لڤێره‌ وه‌سان تێدگه‌هم، شارستانيه‌ت كه‌دا مروڤايه‌، هزر و بير و داهێنن ڤه‌رێژه‌كا مروڤاتيه‌، هزروبير ئافراندنێن خوه‌دا وه‌ندينه‌، كه‌واته‌ دين و مه‌زهه‌ب و بوون و هه‌بونێن مروڤايه‌تى بهه‌مى هه‌بون و داهێنانێن خوه‌ڤه‌، ديسان كه‌دا مروڤينه‌، واته‌ مروڤه‌ تێگه‌هشتنێ و پێگه‌هشتنێ و روشمبيريێ دئافرينيتن و دكه‌تن بياڤێ پێشكه‌ڤتنێ و ئاڤادانيێ و روناهى كرنا ژيانێ، كه‌واته‌ كوما ئێكه‌تى و ئێك گرتنا كه‌دا مروڤان، بهه‌مى پێكهته‌يێ خوه‌ييێ ئولى، مه‌زهه‌بى، هزر و بيرانڤه‌…چ وه‌ك نه‌ته‌وه‌ و كوم جڤينێن جڤاتێن سياسى و جڤاكى يان بكوم جڤينێن خوه‌يێن هزر و بير و داهێنانێن ئولى و مه‌زهه‌بى…تاكه‌ پێكهاته‌ و دروستبونه‌كه‌ ئاڤه‌دانى، روناهى، پێشكه‌ڤتن و ده‌ستپێكا ئاڤه‌دانێ بناتى بو ددانن، شار و باژێران بو ژيانێ، بو پێكڤه‌ژيانێ ل سه‌ر ئه‌ردى و دناڤا ڤى كه‌ونى دا ئاڤادن دكه‌تن…واته‌ شارستانيه‌ كه‌دا ده‌ست و هزرا مروڤيه‌ ئاڤاهيێ هێزا مروڤاتيێيه‌، ئه‌ڤه‌ ژى وێ دگه‌هينيتن شارستانيه‌ت دخودا هه‌ڤركيێ ناكه‌تن، به‌لكى پێكهته‌يێ روشمبريا مروڤاته‌تى، هزروڤه‌رێژا پێشكه‌ڤتن و داهێنانێن مروڤاتى  ل سه‌ر ئه‌ردى، لناڤا كه‌ونى دا هه‌ڤركيێ دكه‌ن، ركابه‌ريێ دكه‌ن، شه‌رو ئاشوپان دروست دكه‌ن، سه‌رپێهاتى و رويدانان دهونينن، ده‌نگڤه‌دان و بويه‌ران دقه‌ومينن…!!٠

كه‌واته‌ شارستانيه‌ت، كه‌ده‌، روناهيه‌، پێشكه‌ڤتنه‌، دين و مه‌زهه‌بن، هزروبيرن، داهێنان و فليفانينه‌، ئاڤاكرن و بينا كرنه‌كه‌، بو مروڤان، بو مروڤاتيێ، بو كه‌د و سه‌ده‌مێ ژيانێ و پێكڤه‌ژيانا دين و نه‌ته‌وان، بونا پێكڤه‌ژيانا هزروبير و هه‌مى ئافراندنێن هه‌يى، چ به‌رهه‌مێ كه‌دا هێزا جه‌سته‌يى بن يان ژى كه‌دا هێزا ئه‌قلى و ئافراندنا هزر و بيران بن.

شارستانيه‌:- وه‌كى پێناسه‌، وه‌كى هه‌بون، وه‌كى پێشكه‌ڤتن و پێشداچوون، وه‌كى خزمه‌ت و خزمه‌تگوزارى…(( به‌ريا بهێم سه‌ر پێناسه‌و راڤه‌كرنا شارستانيه‌تێ، من دڤێتن بێژم، هه‌مى خوينده‌ڤانێ هێژا هايدار بكه‌م، نڤێسه‌رك مه‌هه‌يه‌، شروڤه‌كاره‌ك مه‌هه‌يه‌، زانا و فه‌يله‌سوفه‌كێ زه‌مانێ مه‌يه‌، ناڤێ وى(سه‌يدايێ مه‌سعود عبدالخالق)، ئه‌ڤى مروڤێ مه‌زن گه‌له‌ك ديراسات و داهێنان و به‌رهه‌مێن زه‌نگين هه‌نه‌، به‌رهه‌مێ هه‌رى ناسك و خوه‌ش و زانستى، ئه‌و مه‌وسوعه‌يه‌ يا وى دئافراندنه‌كا خومالى دا، داهێنايى و ئافراندى، بناڤێ((جودى)) ئه‌ڤ مه‌وسوعه‌يه‌ زاده‌كێ زه‌نگينێ چه‌مك و زاراڤه‌يێن سه‌رده‌مه‌، به‌رگێ ئێكێ و دووێ كه‌ڤتيه‌ به‌رده‌ستێ خوينده‌ڤانێ قه‌در گران، براستى ژهه‌ژى رێز و حورمه‌ته‌كا زورا مه‌زنه‌، من هه‌ول دايه‌ دراڤه‌كرن و پێناسه‌كرن و هنده‌ك شروڤه‌كاريان دا، مفايى ژ به‌رگێ دووێ وه‌ربگرم، نه‌خاسم ژلاپه‌ره‌(55)وبسه‌ردا،زاراڤه‌يێ(3) (شارسانيه‌ت = الحضارة =  civilization  )، ل ڤێره‌ دێ په‌يڤا شارستانيه‌ت ل گوره‌ى ڤى سه‌رچاوه‌ى پێناسه‌يه‌كا كورت بوكه‌م:٠-

شارستانيه‌ت درامانا خوه‌دا، دهه‌ردوو سه‌روكانيێن ئسلامى و لاتينى دا، ئێك ناڤ و ده‌ربرين هه‌نه‌، لێ دناڤه‌روكا خوه‌دا هنده‌ك جوداكارى هه‌نه‌، دپێناسه‌كرنێ دا، هه‌رئێك ژ(ابن مه‌نزور، ابن خه‌لدون، سه‌يفه‌دين ئامه‌دى و زوربه‌يا وان، چه‌مكێ(شارستانيه‌ت = الحضاة) به‌رامبه‌رى(ره‌ڤه‌ند – به‌داوه‌)لێكدايه‌، لێ لاتينيان وه‌كى به‌راوريه‌كا ناڤبه‌را( باژێر و گوندى) بكارئينانديه‌، ل گوره‌ى(المعجم الشامل)ئێكه‌مين جار ل سالا(1704ز)، روژئاڤايى شارستانيه‌ت بناڤێ(التمدن) بكارئينايه‌، هه‌ر مه‌عنايا (شارى = باژێرى) بخوڤه‌ دگريتن، دكتور على ويلايه‌تى كويرتر لێكولين كريه‌ و بزمان ئێخستيه‌ بناڤێ(الاقامه‌ و الاستقرار)، ناڤلێكرنا وى نێزيك بويه‌ ژيا (ابن الانبارى – دپه‌رته‌كا- كيتاب الاضداد)، واته‌ باژێرى، يانى(گوندى نه‌جێنشينن- نه‌باژێرينه‌)، يونانيێن كه‌ڤن(ساراسێنكس)كو جودايه‌ دگه‌ل(ديموس)ێ يونانى،  ئه‌وى زاراڤێ(ديموكراسى) ژێ راڤه‌كريه‌، (سارينس) ديونانيێ دا، وه‌كى خيڤه‌ت، نيشينگه‌، بكارهاتيه‌ و تاكو دعه‌ره‌بيێ ژى دا برامانا(خيڤه‌ت، كوين، خيڤه‌تگه‌) بكائينايه‌، واته‌ روينشتيێن بن خيڤه‌تێ…كو بو كه‌سانێن بيانى يێن لبن خيڤه‌تان دژين بكارهاتيه‌، لێ خێلات و خه‌لكێ نه‌عه‌رب(ژبلى توركا – تورانيان)، شارستانيه‌ت وه‌كى باژێرڤانى، شارنشينى بكارئينانديه‌، لێ ئه‌وا راستى بيتن، شارستانيه‌ت نه‌بونه‌كا نه‌ژادى و په‌رستگه‌هيه‌، به‌لكى بونه‌كا ده‌ستجه‌معى و ناڤ و رامانيه‌كا گشتيه‌( هه‌مى دين و نه‌ته‌وه‌ و مه‌زهه‌ب و هزروبيران بخوه‌ڤه‌ دگريتن)، لێ ئه‌كاديمست و زانست زان ل هندێ تێگه‌هشتنه‌ دتيورا گه‌شه‌كرنێ دا(مورگان و سپينسه‌ر و داروين…)، وه‌سان لێكدده‌ن شارستانيه‌ت پێشكه‌ڤتى ترن ژ خه‌لكێ دى، لێ دئه‌صل دا رومانان شارستانيه‌ت وه‌سان لێكدايه‌ خه‌لكێ ماقويل پێشكه‌ڤتى تر بوينه‌ ژ خه‌لكێ دى، يانى خه‌لكێ(به‌ربه‌ر)، لێ (هيرودوت) وه‌سان په‌سن دكه‌تن شارستانيه‌ت دزمانێ كوردى ژى دا هاتيه‌ بكائيناندن، يا راست ژى دكورديێ دا، په‌يڤا شارستانيه‌ت نێزيكه‌ ژ په‌يڤا مه‌ده‌نيه‌ت، هه‌تا كو (ميديا) ژى شار بكائينايه‌، خوه‌داوه‌ندێ(شارا)ل خاريا ميزوبوتاميا خوه‌دايێ باژێرێ(ئوما)بو، دبيتن شارێ كوردى و عه‌ره‌بى ژ ڤى ناڤى هاتبيتن، ئێكه‌مين نڤێسه‌ر زاراڤێ شارستانيه‌ت بكارئيناندى(ميرابو1757ز) دهه‌ردوپه‌رتوكێن خوه‌دا(مقال فى السكان)و(مقال فى الحضارات)، ديسان دبێژن ئێكه‌مين بكارئيناندن ژئاليێ وه‌رگێر(سيفلايزه‌يشن) بو(الحضارات)ڤه‌دگه‌رهيتن ژ وه‌رگێرانا په‌رتوكا(اتحاد الملوك الالباب بسلوك التمدن فى الاوروپا)، ل سه‌رده‌مێ مه‌حه‌مه‌د له‌لى پاشايى، ل زمانه‌وانيێن ئيسلامى زاراوا(الاعمار)بكارهاتيه‌ و ئه‌ڤه‌ ژى نه‌په‌يڤه‌كا ره‌گه‌زپه‌رستيه‌، به‌لكى په‌يڤه‌كا گشتگيره‌، رامانا شارستانيه‌تى بخوڤه‌وه‌ردگريتن، ل ڤێره‌ زانا ميرابو، ژ هه‌ركه‌سه‌كێ دى باشترێ تێگه‌هشتيه‌ و زانستانه‌ و بره‌گه‌زێ ره‌گه‌زپه‌رستى پێناسه‌ نه‌كريه‌، پيترمان دپه‌رته‌كا(مدخل الى اجتماع الحضارى)شارستانيه‌ت برامانا شار و خه‌لكێ شارى لێكده‌تن، خه‌لكێ گوندا ژى ب(گوندنشين) پێناسه‌ دكه‌تن…بهه‌رحال زاراڤا شارستانيه‌ت هه‌ر ژ كه‌ڤن مشت و مر ل سه‌ر هه‌بويه‌، بگره‌ ژ(تيرورا په‌ره‌سه‌ندنێ ڤه‌)، هه‌ر ژ  زانايان(بولينوس، هرقلينس، سوقرات، ئه‌فلاتون…تا ابن خه‌لدون، شيپينكلر، هيگل، ماركوس، دوركاييم، تايلور، توينبى…هنتگتون)به‌حسا ڤى بابه‌تى كريه‌ و هه‌رچار مه‌دره‌سان ژى(ليبرالى – سوشياليستى – شيوعى – ئايينى)ديتنێن وان ل سه‌ر دجودانه‌، زور راڤه‌ و پێناسه‌ بو كرينه‌ هه‌ر ژ تێكه‌لكرنا وانان دگه‌ل(مه‌ده‌نيه‌ت، فه‌رهه‌نگ، كه‌لتور)٠

ابن خه‌لدون:- شارستانيه‌ت پێجه‌وانه‌يا ره‌ڤه‌نديێ يه‌(البداوه‌)، به‌داوه‌ دژى بينايه‌(التعمير)، زور بجوانى بسيسته‌مێ سياسيڤه‌ گرێدايه‌ و دبێژيتن عه‌ره‌ب زور بكێمى به‌ره‌ڤ شارستانيه‌تێ دچن٠.

گلايدگلاكهون:- شارستانى بريتيه‌ ژ كوما ئه‌وان چرايێن تارياتيا مێژوويێ روناهى دكه‌ن٠.

فه‌يله‌سوفێن ئه‌لمانى)هيگل، نيتچه‌، سپينوزا…)باشترێ شارستانى و فه‌رهه‌نگا وێ لێكدايه‌، ئێكه‌مين بگه‌شه‌كرنا مادى و دووه‌م ب گيانێ مه‌عنه‌وى٠.

تايلور:- شارستانى پێكهاتيه‌ ژ( زێده‌بونا پێتڤياتيان)واته‌ زێده‌بونا كه‌مالياتان.

هه‌ردوزانا(تومسون – لويس) دهه‌ردوپه‌رتوكێن خوه‌دا(مشكيلات السكان) دبێژن ل دوماهيكێ باشترينێ ژيانا شارستينى، ل گوره‌ى هه‌مى زانايان پێكهاتيه‌ ژ ژيانا خوشترێ.

جون ئيڤ:- دبێژيتن شارستانيه‌ت ئه‌و مه‌لبه‌نده‌ يێ پيشه‌سازى ژێ به‌لاڤ دبيتن.

ويل ديورانت و ئه‌لڤه‌ردويپه‌ر:- بزانست و ته‌كنولوژيايێ لێك دده‌ن.

ميرابوا:- دبێژيتن شارستانيه‌تا هه‌رملله‌ته‌كى دروست دبيتن ژ وێ پێشكه‌ڤتن و ته‌عمير و زانست و زانينا به‌راهى بيتن، كوبه‌رچاڤگرتنا مفايێ گشتيێ زانستى و ياسايى بكه‌تن بياڤ.

دپه‌رتوكا(تاريخ ئه‌وروپا و بيناء استوره‌ت الغرب):- به‌هايێ سياسى و دام و ده‌زگايێ كومه‌لاتيه‌، ئابوريه‌، كو ژيانا هه‌ڤپشك دروست دكه‌تن.

معجم المسته‌له‌حات السياسيه‌:- شارستانى به‌روڤاژيا به‌ده‌ويه‌ت و ره‌ڤه‌نديێه‌.

الموسوعه‌ الميسره‌:- الحضارة هى عمرانيه‌ت التحضر و التقدم.

معجم المستةلةحات السياسية:- دبێژيتن شارستانى ئه‌و پێشكه‌ڤتنه‌ ياكو ژ ساده‌يێ به‌ره‌ڤ ئالوزيێ دچيتن.

كوردون چايلدن:- بريتيه‌ ل وێ كومه‌لگه‌هێ يا كو خه‌لكه‌كێ زورێ وان بو بازرگانى و ته‌كنيكارى و فه‌رمانبه‌رى و زه‌لامێن دينى.٠٠

مه‌وسوعالالاند:- كومه‌له‌ك دياردێن كومه‌لايه‌تى ژهه‌ژى ڤه‌گوهاستنا تو‌خمێ هه‌ڤپشكێ ئاين، ئه‌خلاق، هونه‌ر، ته‌كنيك …كريه‌ بنچينه‌.٠

كورت و كرمانج، هه‌رچى پێناسه‌يا عه‌لمانيه‌ شارستانيه‌تێ به‌ره‌ڤ توخمێن مادييه‌تێ رادكێشن..لێ هه‌ر چى توخمێن دينينه‌، شارستانيه‌تێ به‌ره‌ڤ بنه‌مايێن روناهيا ئه‌خلاقى رادكێشن)).٠

ل گوره‌ى تێگه‌هشتنا من، شارستانيه‌ت، كوما وان هه‌مى زانست و كلتور و بياڤێن ژيانا پێكڤه‌يێ، بخوه‌ڤه‌ دگريتن يێن، كو دكوپيتكا هه‌رى باشترينا ئاڤه‌دانيێ، پێشكه‌ڤتنێ، بهه‌ڤراژيانێ، تێگه‌هشتنا زانسته‌كێ هه‌مى ئاليێ، خوشى و ته‌ناهى و بهه‌ڤرا ژيانه‌كا، هه‌رى نمونه‌يى پێشداچوويى ئاڤا دكه‌تن، داهاته‌كێ ساخله‌م بو به‌ربابكان دكه‌تن دياريه‌كا بشانازبون و ژهه‌ژى.

وه‌لاتێ مه‌ كوردستان، كو خودبينيتن دده‌ردولا ميزوبوتاميان دا، وارێ مه‌يه‌، وه‌لاتێ مه‌يه‌، جهێ باب و بابكالكێ مه‌يه‌، چاوان  لاندكا شارستانيه‌تێ بويه‌، هه‌ربوى ئاليى داينگه‌ها ڤه‌رێژا دين و مه‌زهه‌ب و هزاريه‌، ئه‌ڤى جهى هه‌ر ژ كه‌ڤندا تاكو روژا ئه‌ڤروكه‌ بنگه‌هێ هه‌رى كه‌ڤنارترينێ شارستانيه‌تێ بويه‌، ده‌ستهه‌لاتا بنه‌مالكێن شارستانيه‌تا سومه‌رى، كو دبيتن ئێكه‌مين ده‌ستهه‌لات خودان زمانێ نڤێسينێ، ئه‌ڤ واره‌ پره‌ ژ شارستانيه‌تێن كه‌ڤنار، وه‌كى( ئه‌كه‌ندى، ئوراتويى، ئه‌خمينى، سلوقى، ميدى، مه‌ترانى، ئه‌شكانى، وارشوكانى، هيتى، سوبارى، لولوئى، كاردوخى، بابلى، كلد و ئاشورى، ئه‌رمه‌نى و گه‌له‌كێن دى..)، هه‌رديسانێ چاوان بياڤێ شارستانيه‌تا مروڤاتيێ، بياڤێ خوه‌ ئاڤاكرنێ ل سه‌ر وه‌لاتێ مه‌ ئاڤاكريه‌، هه‌ر بوى قاسى ئافراندنا هزروبريان بويه‌ سه‌روكانيا ديانه‌ت و هزروبيرێن جودا( ميته‌رانى، زه‌ره‌ده‌شتى، كاكه‌يى(يه‌رسانى)، عه‌له‌وى، عه‌لى ئيلاهى، صائيبه‌، ئێزدايه‌تى، خورشيدى، جه‌مى، مانى، بابى و گه‌له‌ك دين و تائيقێن دينى…)، واته‌ ل وه‌لاتێ مه‌ مروڤ سه‌روكانيا هزروبير و داهێنانان بويه‌، هزروبير سه‌روكانيا ديانه‌ت و مه‌زاهب و تاو تائيقان بويه‌، نه‌ته‌وه‌ و عێل و خێل ژى زاده‌كێ هزروبيرايه‌ و بره‌نگه‌كى ژ ره‌نگا هه‌لگرێ رتمه‌كێ مروڤاتيێ بويه‌…واته‌ هه‌مى لێكدان و هه‌ڤركيێن مروڤاتيه‌ بهه‌بونێن خوه‌يێن دينى و نه‌ته‌وه‌يى و جڤاكى و سياسى…ژ به‌رئه‌نجامێ هزروبيرێن مروڤاتيێنه‌، واته‌ كه‌دا مروڤى تاكه‌ ئاڤاكه‌رێ روشمبيرى و هه‌مى زانسته‌كێ مروڤاتينه‌، چ دبياڤێ دين و مه‌زهه‌بان دا بيتن، يان ژى دبياڤێ نه‌ته‌وه‌ و عێل و خێلاتان دابيتن…ئه‌و تێگه‌هشتن و پێشكه‌ڤتنا هاتيه‌ وه‌رگرتن و به‌رهه‌مئيناندن، بويه‌ زادێ شارستانيه‌تێ، واته‌ تێگه‌هشتن(الثقافة) دخه‌ودا هه‌ڤركاتيا دكه‌تن و به‌رهه‌مێ ڤێ هه‌ركاتيێ بهه‌مى ئاليێن خوه‌ شارستانيه‌تێ دئافرينيتن، كه‌واته‌ شارستانيه‌ت هه‌ركانيێ و پێكدادانێ ناكه‌تن، به‌لكى تێگه‌هشتنه‌، هه‌ڤركى و پێكدانانێ دكه‌تن…چونكى شارستانيه‌ت ته‌ناهيه‌، پێشكه‌ڤتنه‌، بهه‌ڤرا ژيانه‌، زانسته‌ و پێشدا چوون و ئێكتر قه‌بيل كرنه‌٠.

له‌ومانێ ئه‌گه‌ر مه‌بڤێتن ببينه‌ خودان شارستانيه‌ت، دڤێتن بهه‌مى هێزا خوه‌يا جه‌سته‌يى، بهزرو بيرێن خوه‌، پێشكه‌ڤتنێ و هه‌ڤرايێ بينا بكه‌ن..پرانيا دين و هوبون و گه‌لێن دى، د وه‌لاتێ خوه‌ دا ئاڤا بكه‌ين و شارستانيه‌تا خوه‌ ئاڤا بكه‌ين، هيچ ده‌رفه‌ت و به‌هانه‌يه‌كێ ژى نه‌ده‌ينه‌ جواداكاريێن نڤشى، دينى، مه‌زهه‌بى، هزرى، جوداكى و ژێك چوون و ژێك دويركه‌ڤتنه‌كێ بياڤا بو په‌يدا بكه‌تن…هوسانێ دێ كارين شارستانيه‌تێ ئاڤا كه‌ين و هه‌بونا خوه‌ پارێزين و پێشكه‌ڤتن و په‌ره‌پێدانێ په‌يدا كه‌ين.٠

                اكرم خالد عبدالكريم/ سيد اكرم/دهوك