خەلەکا-٥

ئەحمەد بالایی خەلەکا پێنجێ

پشتی جەنگ جیهانێ یێ ئێکێ چەندین جڤات و بزاڤێن سیاسی و چەکداری ل کوردستانێ پەیدابوون دنیڤ درکخستی بوون، لێ دیسان دبێ بەرنامێن نەتەوەیێ وسیاسیی بوون، نە بشێوەک زانستی و سیاسی و دبلوماسی بوون، بەلکو پرانیا وان بزاڤێن چەکداری لژێر باندۆرا هن سەرۆک عەشیر،شێخ، میر و دەرەبەگان بوون.
۱ـ جڤاتا سەربخوە، یان جڤاتا ئازادی خالد بەگ جبری ویوسف زەیا،سالا ۱۹۲۳.ل باکوورێ کوردستانێ ل ئەرزەرۆم دامەزراندبو، لێ پشتی گرتن و بدارڤەکرنا خالدبەگ جبری ویوسف زەیا،شێخ سعیدێ پیران جهێ وان گرت و بەر سیاریا سەرهلدانێ وەرگرت ومەیدانا خەباتێ ڤالانەکر هەیا رۆژا ۲۷ـ٦ـ۱۹۲٥ ئەو لگەل ٤٨ ئەندام وبەرپرسێن سەرهلدانێ ل حەوشا مزگەفتا دیاربەکر بدارڤەکرن، ژوانا شێخ عبدالقادر نەهری ودکتور فواد و…).
۲ـ کودەتا یان دوربا لەشکری یا بەیت وشەبابێ سالا ۱۹۲٤ ژلایێ ئەفسەرێن کورد هاتە ئەنجامدان کو وان لبەربو سۆپایێ تورکیا ژخاکا کوردستانێ دەربێخن، لێ ژبەر ئاشکرا کرنا نهێنیێن وێ سەهلداناچەکداری کو دوژمنان خوەئامادەکربو پێش وەخت بوتێکدانا هێزێن کوردی، لەوما هەر زوو هاتە ژناڤبرن وئەفسەرێن ژدەست لەشکرێ تورکیا قورتال بووین قەستا سمکویێ شکاک کرن دا بەردەوامیێ بشەڕی بدەن لدژێ هێزێن تورکیا، لێ سمکو قایل نەبو ب زۆری لنک خوە دەرخستن گوتە وان ئەز تورکیا ژخوناکەم سەرخاتراهەوە، نەچاربوون قەستا باشورێ کوردستانێ کرن. هندەک چوونە نک شێخ احمد بارزانێ و یێن دی چوونە نک مەلایێ گەورە ل کویسنجەق هەیا رێیاخوەدیتین جارەک دی ڤەگەرین باکورێ کوردستانێ وبەشداری دسەرهلدانا ئاگری داکرن.
۳ـ جڤاتاخویبوون سالا ۱۹۲۷ ل گوندێ بحمدون لبنان هاتە دامەزراندن. د وێ جڤاتێدا چەندین ئەفسەر و رەوشەنبیرێن شۆڕەشگێر وسەرۆک عەشیر وبنەمالێن کوردان بەشداربوون، دەمەک زوو لق وبارەگایێن خوە ل پرانیا باژێرێن رۆژئاڤا وباکوورێ کوردستانێ ڤەکرن. پاشی سەرهلدانا ئاگری ژوێ رێکحستنێ پێکهاتبوویە ب رێبەریا جەنەرال احسان نوری پاشایی۱۹۳۰هەیا۱۹۳۳.لگەل چەندین رەوشەنبیرێن شۆڕەشگێر وئاغا وبنەمالێن کورد پەروەر. لێ ب پلانا تورکیا ورووسیا ئەو سەرهلدان هاتە ژناڤبرن.
٤ـ حیزبا هیواکو سالا ۱۹۳٨ ل کەرکۆک هاتە دامەزراندن ب سەرکێشیا رفیق حلمی وچەندین ئەفسەر و رەوشەنبیرێن کوردپەروەر کو دەمەک زوو لق وبارەگایێن وێ ل پرانیا باژێر و باژێرۆکێن باشوورێ کوردستانێ دامەزراندن. لێ سالا ۱۹٤٦ حیزبا هیوا و ئازادی و شۆڕەش با ئەمرێ ملامستەفابارزانی بوونە ئێک بناڤێ پارتی دیموکراتی کوردستانا عێراقێ بسەرۆکاتیا ملامستەفا بارزانی کو وی دەمی ملامستەفا بارزانی ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ بو کوبەشداری دکۆمارا کوردستاندا کربوویە.
٥ـ کومەلا ژیانەوەی کورد سالا ۱۹٤۳ ل مهاباد هاتبوویە دامەزراندن ژ لایێ ۱٥ کەسایەتیێن کوردپەروەر، پاشی سالا ۱۹٤٥ ناڤێ وێ کۆمەلێ هاتە گوهارتن بناڤێ پارتی دیموکراتی کوردستانائیرانێ ل رۆژئاهەلاتێ کوردستانێ کو پێشەوا قازی محمد ئێک بوویە ژئەندامێن کۆمەلاژیانەوەی کورد. پاشی بو سەرۆکێ پارتێ دیموکراتی کوردستانائیرانێ، رۆژا ۲۲ کانونا دوویێ کۆمارا کۆردستان بشێوەک فەرمی ل مەیدانا چارجرا ل مهاباد راگەیاند. هەیا داویاسالا ۱۹٤٦ کونگرێ تەهران دناڤبەرا ئیرانێ،رووسیا،برێتانی و ئەمریکادا هاتە بەستن، دوێ کۆنگرێ دا پترولا ئیرانێ لسەر وان ولاتان هاتە پارڤەکرن کو کۆمارا ئازربێجان یادیموکراتی و کومارا کوردستان ژناڤ ب بەن. پشتی هێرشێن ئیرانێ ئازربێجان داگیرکری کۆمارا کوردستانێ ژی بێ بەرگری کەتە دەست هێزێن شاهێ ئیرانێ.پێشەوا قازی لگەل مام وبرایێ خوە ژلایێ سەرلەشکرێ ئیرانێ هەمایوێ ڤە هاتن گرتن رۆژا ۳۱ ئادارا سالا ۱۹٤۷ ل مەیدانا چارچرا
بدارڤەکرن.
٦ـ شۆڕەشائیلونێ سالا ۱۹٦۱ هەیا ۱۹۷٥بسەرکێشیا مەلا مستەفابارزانی هاتە قاداخەباتێ بشێوەک رێکخستی خەباتا خوە یاسیاسی وچەکداری دمەشاند لدژی زولم وستەما رژێمێن بەغدا ئێک لدیف ئێکێ تایبەت حیزبا بەعس لعێراقێ، هەیا ٦ ئادارا ۱۹۷٥ شۆڕەشا ئیلونێ ب پلانەک ناڤ نەتەوەیی لکۆنگرێ ئوپک ل جزائیر دناڤبەرا ئەمریکا، ئێراقێ وئیرانێ وجزائیڕ هاتە ئیمزاکرن لهەمبەر ژناڤبرنا شۆڕەشا ئیلونێ. لێ دیسان ژلایێ رێخستنی ڤە دلاوازبوون دبێ بەرنامێ سیاسێ ستراتیژی بوویە، پتر باوەریاخوە دابوویە سەر هێزاچەکداری، ئەوقاس گرنگی برێخستنێن سڤیل نەدا. راستە کوردا هندەک ماف بدەستخۆڤە ئینان دشۆڕەشا ئیلونێ دا بناڤێ خۆت مختاری یان (حکم ذاتی) لێ هەر زوو حکوومەتا بەعس ل وان خالێن بەیانا ۱۱ ئادارا ۱۹۷۰ پاشگەزبو، لەوما مرۆڤ نکارە پێناسا شۆڕەشێ لێ بکەت ژبەرکو ئەو شۆڕەش ب ێئک بریار هەلوەشیا و چ ستراتیژیەک نەبو هەیا کورد توشی وێ کارەساتا مەزن کرین و گەل بێ ئومێدکری ودەست ودلێن خەلکێ ژحەباتێ ساربووین وکەتن ژێر دەستهەلاتداریا بەعسیان. 2 Accent 6;