!گه‌لێ مه‌ى ئێزدى دناڤا كوم كوژى و ئه‌نفالان دا خو دپارێزيتن
اكرم خالد عبدالكريم/ سيد اكرم/ دهوك
ئێزدياتى… (منتدى اقرا الثقافى..WWW.AHLAMONTADA.COM)
په‌رتوك/ جيلوه و مه‌صحه‌فا ره‌ش…ن.ئه‌نستانس مارى كومه‌ل..بنكه‌ى ژين
وه‌رگێران ژ فارسى بو كوردى…نجات عبدولا
كورته‌باسه‌ك ل سه‌ر ڤێ گه‌لێ ره‌سه‌ن…..!!
ئێزدياتى دينه‌كێ كه‌ڤنار و يه‌كتاپه‌رستيه، ل هه‌مان ده‌م ناڤێ گوروپه‌كێ ئه‌تنيكيه و سه‌بخويه، وه‌كى ئێزدى ڤه‌دگێرن ئه‌و درێژه‌پێده‌رێن سێ سه‌دساليا پ.ز ، واته درێژه‌پێده‌رێن ديانه‌تێن كه‌ڤنێ ده‌ڤه‌رێنه، هند ژى دبێژن ئه‌صلێ ديانه‌تا وان، ل سه‌دێ دوازدێ و سێزدێ زاينى دروست بويه، هنده‌ك سه‌رچاوه‌يێن دى ژى ڤه‌گه‌رين بو چاخێ هه‌ڤدێ، هه‌ژدێ و نوزدێ، لێ سه‌روچاوه و بنه‌مايكێن باوه‌ريێ دروست بونا ڤى ديانه‌تێ ڤه‌دگێرن بو تايه‌كێ ديانه‌تا زه‌ره‌ده‌شتى و دبێژن ل سه‌رده‌مێ پاشايێ دووێ يێ ئيمپراتويه‌تا ساسانى(شاهپورێ 243-273)دروست بويه.
هنده‌ك سه‌رچاوه‌يه وه‌سان به‌حس دكه‌ن، ئه‌ڤ ديانه‌ته لبن كارتێكرنا ديانه‌تا ئيسلامى، مه‌سيحى، جوهياتيێ ته‌مام بويه، واته ديانه‌ته‌كا سانتێكراتيه، ئه‌ڤ ديانه‌ته لبن پێره‌هێ زانانين و سه‌رچاوه‌يێن زانستى ئالوزى و تێكه‌لى بخوڤه گرتيه، زانا (ن. مارلاليسكو) دبێژيتن سه‌رچاوه‌يێ ڤێ ديانه‌تێ ژئيسلامێ هه‌لگه‌رايه، دانه‌رێ وێ شێخ ئادى بن مسافره ژ به‌عله‌به‌گا لوبنانى هاتيه، سونه مه‌زهه‌بيه و بهاريكاريا يه‌زيد كورێ معاويه‌يى خو مه‌زن كريه.
زور تويژين و راوبوچونێن جودا جودا ل سه‌رهه‌نه، (ميچه‌ل چه‌ڤايله‌ر) دبێژيتن ئێزدى ل چاخێ دووازدێ و سێزدێ په‌يدابوينه ل سه‌ريا روبارێ ديجله و شه‌نگالێ و پاشى بلند بوينه تاكو جزيرابوتان و هه‌كارى و ئازوربێجانێ…ديسان دبێژن ئێزدياتى پاشماوه‌يێ دينێ بت په‌رستيا كوردستانێيه، ل به‌ريا په‌يدابونا دينێ ئيسلامێ ئه‌ڤ ديانه‌ته هه‌بويه، گه‌له‌ك سه‌رچاوه‌يێن ئێزديان وه‌سان ڤه‌دگێرن، ديانه‌تا وان ل سه‌رده‌مێ شێخ ئادى بن مسافر البعله‌به‌گى(1160-1075)ز، ديانه‌تا وان په‌يدابويه، ل سه‌رده‌مێ شێخ حسن پێشكه‌ڤتن بخوڤه گرتيه.
شێخ ئادى هه‌ڤال و هه‌ڤسويێ شێخ عبدالقادر الگيلانى و سه‌هره‌وه‌ردى و حه‌لوانى بويه، هنده‌ك سه‌رچاوه‌ژى دبێژن شێخ ئادى عه‌ره‌به و به‌عله‌به‌گيه، لێ چ راستى بو ڤێ چه‌ندێ نينن، شێخ ئاديێ كوردي جواديه ژ يێ عه‌ره‌بى، (شێخ ئادى المسافر بن بركات الهكارى) كورده و ژچيايێن كوردستانێيه و خه‌لكێ هه‌كاريه و ژبنه‌ماله‌كا روشنفكرو تێگه‌هشتيه، ئه‌ڤ شێخ ئاديه‌يه هاتيه شێخادى و مه‌صحه‌فا ره‌ش دانايه و پێشكه‌ڤتن دايه ئه‌ڤێ ديانه‌تێ…بچ ره‌نگه‌كى نه‌يا به‌رئاقله كه‌سه‌كێ عه‌رب بێتن، ببيتن رێبه‌رێ دينه‌كى و ل ده‌ڤه‌ره‌كا گرتى و كوردى دا و نه‌خاسم مه‌صحه‌فێ بزمانێ كوردى بنڤێسيتن، تاكو دانه‌يا عه‌ره‌بى ژى دياره ژ دانه‌يا كوردى هاتيه وه‌رگێران، زور خه‌له‌تيێن زمانه‌وانى و نڤێسينى تێدايه و دياره ژ كوردى هاتيه ڤه‌گوهاستن بو زمانێ عه‌ره‌بى و كه‌سه‌كێ نه‌عه‌ره‌ب گوريه…باهرا پێترا سه‌رچاوه‌يێن فارسى و ئيرانى وه‌سان نيشا دده‌ن، ديانه‌تا ئێزدى ژ په‌يڤا( فريشته) هاتيه، يان ژى لخودا چوو، يان خزمه‌تكارێ خودێ، (ن. ماردينتى) دبێژيتن په‌يڤا(ئێزدى) يانى خودا(الله) واته ئه‌وا دبێژنێ(شه‌يتان په‌رستى) چ بنه‌ميك نين و چ راستى ژى بو نينه، ئه‌ڤ ناڤێ شه‌يتان په‌رستيێ، بتنێ سه‌رچاوه ژ راگه‌هاندنا ده‌وله‌ت(عه‌باسى و ئوسمانى)يان وه‌گرتيه، مه‌ره‌م ژى بڤێ چه‌ندێ بتنێ بو وێ بويه، ڤێ ديانه‌تێ ژبن ببه‌ن و بكه‌نه بوسلمان و مال و ملكێ وان ده‌سته‌سه‌ر بكه‌ن، ديسان ئوسمانليان ئه‌ڤ ديانه‌ته پالدايه بو سونه‌گه‌ريا تاگرێن(يزيد بن معاويه) تاكو خه‌لكێ شيعه‌گه‌ريى پێ پالبده‌ن بو ژناڤبرنا وانان…ئێدى ل ده‌ستپێكا سه‌دێ پازدێ دبيتن ده‌ستپێكا كوشت و كوشتار و ئه‌نفال و قوتبريێن گه‌لێ مه‌يێ ئێزدى ل سه‌رمال و ل سه‌ر ئه‌ردێ باب و كالێن وان.
ل سالا1415ز ميرێ جه‌زيرا سوريێ له‌شكه‌ره‌كى دهنێريتن سه‌ر ئێزديێن شنگال و كوشت و كوشتاران ژێ دكه‌تن و قه‌برێ (شێخ ئادى) خراب دكه‌ن و كوچبه‌ر دكه‌ن، پاشى ئوسمانليان ده‌ست بدياردا بسولمان كرنا وان كرن، بنه‌چارى دكرنه بوسلمان، ل چاخێ(هه‌ڤده، هه‌ژده، نوزدێ) ئه‌نفال و كوشت و كوشتارێن وان ده‌ست پێ دكه‌ن، دا كو ره‌واتيێ بده‌نه كوشتن و ئه‌نفال كرنا وان، ب شه‌يتان په‌رست گونه‌هبار كرن، ل سالا 1640-1655ز ئه‌وليا چه‌له‌بى، ئێزديان ب(هه‌شت سمبێل)په‌سن دكه‌تن، ل وى ده‌مى هه‌ژمارا ئێزديان زێده‌ى(250000) دووسه‌وپێنجى هزار كه‌سان بوينه، 4000چارهزار سوارچاك و 8000هه‌شت هزار په‌ياده هه‌بوينه، دڤێ ئه‌گه‌رێ دا هژمارا وان دابه‌زيه، دسه‌دێ نوزدێ دا بو(200000)دوسه‌دهزارا و 3000 سێ هزار سوارچاك و6000شه‌ش هزار په‌يادا…ل سه‌دێ نوزدێ ئو‌په‌راسيونا ره‌شه‌كوژيا، سه‌ر ئێزديان هند يا دژوار بو هه‌ژمارا وان دابه‌زى بو(5000)پێنجى هزار كه‌سا، ل سالا1791 ز، دهێرشا واليێ به‌غدايێ دا بو سه‌ر شنگالێ ئێك ئێزدى ل ئاليێ خويێ شنگالێ نه‌هێلا، ل سالا 1837ز ديسان سلێمان پاشايى هێراشه‌كا بكوم كوژى كره سه‌ر ئێزديان، ل سالا1809ز على پاشايى ئه‌نفال ل سه‌ر راكرن، ل سالا1845ز ره‌شيد پاشاى هێرشى سه‌ر ئێزديان كر و كوشت و كوشتار كرن و بتنێ 50000پێنجى هزار ژ هێرشێن وان قورتال بوون.
جهێ داخێيه هنده‌ك ميره‌كێن كورداژى دژى گه‌لێ مه‌يێ ئێزدى، ره‌ش كوژى كرينه، عبدالرحمان پاشايێ بابان و مير به‌درخانێ ميرێ جزيرابوتان ل سالا(1809-1870) هێرشێن كورد كوژى و ئێزدى قركرنێ كرنه سه‌ر گه‌لێ مه‌يێ ئێزدى(( بمن وه‌ره ئه‌ڤ هێرشه ژئه‌گه‌رێ نه‌زانين و تێنه‌گه‌هشتنێ و خونه‌ناس كرنێ بوينه، هه‌رديسان ژى دبيتن ئه‌ڤ ميرێن كوردان دره‌سه‌ن و نه‌ژادێ خودا كوردنه‌بن و ژنه‌ژاده‌كێ دى بن…))، هه‌رديسانێ ميرێ كوره(مير محمدێ ميرێ سوران) هێرش كرنه سه‌ر گه‌لێ مه‌يێ ئێزدى و كوشت و كوشتارگه‌هه‌كا زور مه‌زن ژێ كر، پشكا هه‌رى زورا وارگه‌هێن وان داگير و وێران كرن و كوشتنه‌كا بێ هه‌ژمار ژێ كوستن…!!
ل سالا1847ز، بده‌ست پێشخه‌ريكه‌كا به‌ريتانى، باب العالى دانپێدان ب گه‌لێ مه‌ى ئێزدى كر، ل سالا1849ز ده‌سته‌يه‌كا سه‌رانێن ئێزدى ب به‌رپرسياريا مير (يوسڤى) سه‌ره‌دانا سولتانێ ئوسمانلى كر، ناما كونستانتيويل يێ به‌ريتانى دايى، داخازيا لێبورينێ ژ گه‌لێ ئزدى كرن، ژ له‌شكه‌رێێ لێبورين كرن، لێ ل سالا 1872ز جاره‌كادى سه‌ربازيا ئيجبارى ژێ داخاز كر…ل سالا1872ز كومه‌كا تێگه‌هشتيێن ئێزدى نامه‌يه‌كا تێگه‌هشتنا دينێ ئێزدياتى كوژ چارده خالێن روهنكارى پێك دهات داباب العالى، بو دا ديار كرن، سسته‌مێ وان يێ دينى رێگره ل هه‌مبه‌رى به‌شدارى كرنا له‌شكه‌رى.
ل 1892ز عمرپاشايى بهه‌جه‌تا ريفراندومێ هێرشه‌كا ئه‌نفال كرنا ئێزديان دا هاژوتن، هژماره‌كا زور ژێ كوشتن و 15000پازده‌هزار كه‌س ژى گرتن…ل ناڤبه‌ينا سالێن(1640-19110)ز، كوشتارگه‌هێن بێ مروه‌ت دژى ئێزديان هاتن په‌ياده‌كرن.
ديانه‌تا ئێزدى، وه‌ك هه‌ڤيه‌كا زور هه‌يه دگه‌ل ديانه‌تا هه‌لێ حه‌ق…مه‌سحه‌فاره‌ش دبێژيتن ئه‌رد و ئه‌سمان نه‌بون(خودا) ل سه‌ركه‌شتيه‌كێ لناڤا زه‌ريايى ژيان و سه‌رده‌رى دكرن، بهه‌مان شێوه په‌رتوكا ئه‌هلێ حه‌ق ژى دبێژيتن به‌ريا ئه‌رد و ئه‌سمان هه‌بن، ژيان ل سه‌ر زه‌ريايى بوويه، ئه‌هلێ حه‌ق دبێژن خودايى دروژا ئێكێ دا(7)حه‌فت فريشه دروست كرن و ميكائيل كره سه‌روكێ فرشتان، بهه‌ماشێوه ئێزديژى ڤێ دبێژن…لێ ئه‌و دبێژن(تاوسى مه‌له‌له‌ك) بو سه‌روكێ فريشتا…ئه‌هلێ حه‌ق دبێژن داخا زژ ميكائيل هاته كرن، ئاخێ خرڤه‌بكه‌تن دا ئاده‌مى دروست بكه‌تن، لێ ميكائيلى ره‌د كر و عزرائيلى شوينا وى ئاخ خرڤه‌كر بو دروست كرنا ئاده‌مى…مه‌سحه‌فاره‌ش ژى هه‌مان گوتن دبێژيتن، هه‌رئێك ژ وان دبێژيتن..حه‌فت زه‌ڤى و حه‌فت ئاسمان هه‌نه، پاشى خور و مانگ هاتينه دروست كرن…ئه‌هلێ حه‌ق دبێژيتن خودايى(5)پێنج مروڤێن وه‌كى ئێك ژوێ ئاخێ دروست كرن و خوكره دناڤ هه‌رپێنج مروڤان دا…هه‌رئێك ژ وان بتنێ(3)سێ روژيان دگرن…مه‌سحه‌فاره‌ش ل سالا(558ك-1163ز) ژلايێ (شێخ ئادى بن مسافر ابن البركه الهكارى) بكوردى هاتيه نڤێسين، جيلوه ل سالا(1342-1343)ز، ژئاليێ شێخ حسن بكوردى هاتيه نڤێسين.
ل ڤێره بگوتنه‌ك كورت و كورمانج دبێژم، گه‌لێ مه‌يى ئێزدى گه‌له‌كێ ره‌سه‌ن و به‌رخوده‌ره، وه‌كى دين و نه‌ته‌وه و وه‌كى وه‌لات پارێزى، بهه‌ر ئاوه‌كێ بيتن ده‌ستبه‌رداريى هه‌بن و ره‌سه‌نيێن خو نه‌بويه، له‌ومانێ هه‌رده‌م بويه ئارمانج بو داگيركاريێ و نه‌خاسم ژى بو داگيرگيركاريا ئيسلامييا ره‌گه‌زپه‌رسا عه‌ره‌بى، فارسى، توركى…له‌ومانێ ئه‌م دكارين بێژين نهاژى گه‌لێ مه‌يى ئێزدى بهه‌مى ئاوايه‌كى به‌رخوه‌دان و خوپارێزيا ڤێ ره‌سه‌نيا خو دكه‌تن، له‌ومانێ نوكه‌ژى يابويه ئه‌رمانجا ئيسلاما ره‌گه‌زپه‌رستيا (داعشا-پان ئه‌ردوگانى) و هه‌ربوڤێ ژى ل سالا2014ز، توشى ره‌شه‌كوژى و ئه‌نفالا مروڤێن هوڤ بويه…!!
لێ بمن وه‌ره ديسان ئه‌ڤ گه‌له دێ خورت و بره‌سه‌نى ڤه‌گه‌هيتن سه‌ر هێز و ره‌سه‌ناتيا خوه، هه‌بونا خو وه‌كى گه‌له‌ك و دينه‌كێ ره‌سه‌نێ ده‌ڤه‌رێ، دێ ڤه‌ژيتن و باندورا خو كه‌تن ل ده‌ردورێ هه‌مى دونيايێ و دێ بنگه‌هێ خو هه‌ر بوێ هێزێ گريتن و خودانيێ ل خو، ل دين و ئه‌ردێ خو كه‌تن…!!
اكرم خالد عبدالكريم/ سيد اكرم/ دهوك
